بلغة المرام فی الرحلة الی بیت الله الحرام و الی المدینة النبویه

---

این مقاله درباره کتاب بلغة المرام، که سفرنامه حج، نوشته یحیی بن مطهر بن اسماعیل (۱۱۹۰-۱۲۶۸ق.) است می‌باشد.

۱ - معرفی اجمالی کتاب

---

کتاب بلغة المرام فی الرحلة الی بیت الله الحرام و الی المدینة النبویه شرح سفر حج نویسنده به سال ۱۲۱۱ق. است که بیشتر آن به صورت دریایی صورت پذیرفته است. آغاز این سفر از شهر صنعاء بوده و از راه خشکی، پس از عبور از قریه شجینه، روستایی در یمن در سرزمین‌های رامیه علیا، و سفر دریایی از بندر حدیده در ساحل دریای سرخ در ۲۵۰ کیلومتری صنعاءتا جده ادامه یافته است؛

۲ - معرفی اجمالی نویسنده

---

نویسنده زاده ۱۱۹۰ق. در شهر صنعاء و از محدثان، تاریخ نگاران، ادیبان و فقیهان شهیر زیدیه در کشور یمن بوده است.وی تحصیلات خود را نزد پدر آغاز کرد و از دانشوران یمن از جمله محمد بن علی شوکانی (م. ۱۲۵۰ق.) بهره برد و به سال ۱۲۶۸ق. در ۷۸ سالگی درگذشت.

۳ - موضوعات سفرنامه

---

وی در این سفرنامه با ریزبینی به وصف شرایط سفر دریایی و سختی‌های آن و مقایسه اش با سفرهای زمینی پرداخته است. وصف دقیق کشتی‌ها و ادوات آن‌ها با ترسیم نقشه فنی کشتی‌ها چگونگی غواصی و صید ماهی و مباحثی درباره دریانوردی در آن روزگار وصف دقیق جغرافیایی و اقلیمی و سیاسی شهرهای میان راه، توضیح عادات و رسم‌ها و خلق و خوی مردم بعضی مناطق به ویژه مکه و مدینه ، معرفی کارگزاران و چگونگی حکمرانی آن‌ها، و همچنین رسیدگی ماموران به حرمین شریفین از موضوعات سفرنامه هستند.

۴ - مباحث جغرافیایی کتاب

---

شرح مسیرهای آبی و خشکی و بنادر و جزایر مسیر حج و معرفی حیوانات و گیاهان و شرایط جوی از مباحث جغرافیایی و اقلیمی کتاب به شمار می‌روند؛

۵ - مطالب مربوط به مکه و مدینه

---

۵.۱ - مباحث مکه

در مبحث جده، شرح دیده‌های نویسنده از قبر منسوب به حضرت حواء و ویژگی‌های شهر و مردم آن آمده است.
مطالب درباره مکه و مدینه به گونه دقیق‌تر آمده و بخشی مفصل را به خود اختصاص داده‌اند. نویسنده فاصله میان جده و مکه را دو روز گزارش داده است. بخشی از آگاهی‌های نویسنده در این بخش دارای آمار و ارقام هستند. او ابعاد کعبه را بیان کرده و سپس درهای مسجدالحرام مقام‌های مذاهب چهارگانه اهل سنت و موقعیت جغرافیایی آن‌ها را شمرده و ایجاد مقام‌های یاد شده را گونه‌ای بدعت و عاملی برای تفرقه مسلمانان دانسته که حکومت بنی عباس به سبب دشمنی با خاندان علی علیه‌السّلام و فاطمه زهرا بنا کرده است. مؤلف نقشه‌هایی از مکه را رسم نموده است. وی در یکی از نقشه‌های کعبه، به ذکر جهت قبله شهرهای گوناگون جهان پرداخته است؛ چنان که میان مقام ابراهیم و در کعبه را جهت قبله خراسان از جمله خوارزم یاد کرده است. درباره دیگر مناطق اسلامی نیز همین شیوه را در پیش گرفته است. نویسنده در اثنای مباحث کعبه، فضیلت‌های ویژه برخی مقام‌های پیرامون آن را نیز به احادیث و آیات مستند کرده است.

۵.۲ - مباحث مدینه

در مباحث مدینه، موقعیت دقیق جغرافیایی شهر، نام‌ها و موقعیت کوه‌ها و محل قبور شهدا در پیرامون مدینه را توضیح داده است. در این بخش نیز مانند کعبه، نقشه‌هایی از حرم نبوی رسم کرده است. وصف فضای داخلی حرم، محراب، منبر، روضه و همچنین قبر منسوب به حضرت فاطمه زهرا و چینش قبر مطهر پیامبر (ص) و قبور ابوبکر و عمر از مطالب این بخش هستند. در کنار این مطالب، به بیان فضیلت زیارت قبر پیامبر(ص) و دیگر قبور پرداخته و آن را به پشتوانه روایات، از منابع اهل سنت شمرده و نیز به اجماع علما، از سنت‌های پیامبر دانسته است.
یاد کردن از برخی رخدادهای تاریخی مانند حمله ابوطاهر قرمطی (۳۱۷ق.) به حجاز، از مطالب تاریخی این بخش است.ب در پایان مطالب مربوط به مکه و مدینه، بخشی به مقایسه فضیلت مکه و مدینه و نماز در حرمین و گزارش سخنان دانشوران در این باب اختصاص یافته و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

۶ - معرفی آداب و رسوم حجاج

---

بخش‌هایی از کتاب، به آداب و رسم‌ها و ویژگی‌های کاروان‌های حاجیان مناطق گوناگون اختصاص یافته است؛ مانند چگونگی محمل مصری و شامی و تشریح سنت برخی حج گزاران در تزیین و تجهیز شتر با هدایا و شماری از دیگر رسم‌های ویژه ورود به مکه. نویسنده در فصول گوناگون کتاب و گاه به مناسبت ورود به منطقه یا شهری، به معرفی دقیق فقیهان و دانشوران نامدار مناطق گوناگون و آثار آن‌ها پرداخته است.

۷ - طرح مباحث فقه زیدیه

---

از ویژگی‌های این کتاب، طرح مباحث علمی و فقهی از منظر فقه زیدیه است. از آن جا که نویسنده در شمار فقیهان بوده، اشاراتی بسیار به مباحث فقهی در باب حج دارد. همچنین در حین سفر به مناسبت برخورد با موضوعات گوناگون، به بیان مباحث فقهی و شرعی به علاوه نقد و نظر در آن‌ها پرداخته و آرای دانشوران را بررسی و سرانجام بهترین نظریه را انتخاب و ارائه کرده است.

۸ - استناد به کتب مختلف

---

نویسنده در کنار دیده‌های شخصی خود، گاه به آثار مکتوب استناد کرده است؛ مانند: وفیات الاعیان ، اخبار مکه ازرقی ، کنز العمال ، صحیح بخاری و صحیح مسلم

۹ - بیان اخبار شایعات

---

بیان برخی شنیده‌های نویسنده از اخبار شایع در آن روزگار، از جمله شایعاتی درباره اهانت عجم به خلفای راشدین و داستان قصد فرنگی‌ها برای سرقت بدن مبارک پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از مدفن مبارکش در این اثر آمده است.

۱۰ - وضعیت کتاب

---

کتاب بلغة المرام را عبدالله محمد حبشی و حسنی محمد ذیاب تحقیق کرده‌اند و پاورقی‌ها و منابع ذیل صفحات حاصل کوشش آن‌ها است. نشر دار السویدی ابوظبی به سال ۲۰۰۶م. این اثر را در قطع وزیری و ۲۲۵ صفحه چاپ کرده است. نکته شایان توجه، ثبت نادرست تاریخ ولادت و وفات نویسنده روی جلد کتاب است.

۱۱ - منابع مقاله

---

الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۸۹ق.[، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ معجم البلدان و القبائل الیمنیه: ابراهیم احمد المصحفی، صنعاء، دار الکلمه، ۱۴۲۲ق؛ معجم المؤلفین: عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مکتبة المثنی.

۱۲ - پانویس

---